Katyń ma wiele twarzy. Jedną z nich jest Ostrów Mazowiecka (zdjęcia)

Prelekcja "Nie tylko Katyń" autorstwa Andrzeja Mierzwińskiego była podróżą przez tragiczne wydarzenia II wojny światowej i próbą ocalenia od zapomnienia lokalnych bohaterów - mieszkańców ziemi ostrowskiej, których losy zostały nierozerwalnie związane z dramatycznymi epizodami XX wieku.

Mierzwiński od lat zbiera informacje o ludziach, których nazwiska wciąż nie widnieją w podręcznikach, ale którzy byli bezpośrednimi uczestnikami zbrodniczych działań sowieckiego i niemieckiego okupanta. W trakcie spotkania mówił nie tylko o ofiarach zbrodni katyńskiej, ale szerzej - o heroizmie, represjach, wywózkach i zesłaniach tych, którzy nie poddali się nawet w najbardziej dramatycznych warunkach.

Zbrodnia katyńska i lokalny wymiar pamięci

Zbrodnia katyńska to bezprecedensowy akt ludobójstwa. Wiosną 1940 roku sowieckie NKWD zamordowało ponad 21.000 polskich jeńców wojennych - oficerów, policjantów, lekarzy, nauczycieli, duchownych - elity narodu. Wśród nich byli także mieszkańcy Ostrowi i okolicznych miejscowości: Broku, Komorowa, Wąsewa czy Zalesia.

Mierzwiński przywołał m. in. nazwiska oficerów z Komorowa, którzy zginęli w Charkowie, Katyniu i Miednoje, a także zamordowanego w Charkowie krewnego swojej matki. Wymienił konkretne nazwiska, miejsca i daty - tworząc z faktów osobistą, ludzką narrację, która porusza słuchaczy głębiej niż same liczby.

Z trzech głównych obozów: Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa sowieci wywozili jeńców do miejsc kaźni: Charkowa, Katynia i Miednoje. W samym powiecie ostrowskim odnaleziono ślady po ponad 30 oficerach zamordowanych w Katyniu - niektórzy z nich byli upamiętnieni na lokalnych cmentarzach, inni do dziś widnieją jako zaginieni w akcji, bez wieści.

Deportacje i zesłania

Zimą 1940 roku rozpoczęły się masowe deportacje polskiej ludności cywilnej w głąb ZSRR. Ludzi wywożono w nieludzkich warunkach, w temperaturach sięgających -40°C, na Syberię, do Kazachstanu i Uzbekistanu. Mierzwiński przytoczył relacje świadków - m. in. opowieść o dziecku wyrzuconym z wagonu przez ojca, które zmarło z zimna w trakcie podróży.

Z terenu powiatu ostrowskiego zesłano według różnych szacunków 650-800 osób. Co najmniej 10% z nich nie przeżyło.

Szlak Andersa ratunkiem dla tysięcy

W 1941 roku, na mocy układu Sikorski-Majski, możliwe stało się tworzenie Armii Andersa. Z sowieckich łagrów i zesłań zgłaszali się żołnierze - w tym liczni ostrowianie. Mierzwiński ostrożnie szacuje, że około 100 ochotników z regionu trafiło do armii gen. Andersa. Niestety, wielu zmarło z wycieńczenia jeszcze przed dotarciem do Iranu.

Dzieci, które przeżyły zsyłkę, często trafiały do sierocińców w różnych państwach Afryki, a także Indiach i Palestynie. Wielu z nich pomógł dźam sahib Digwidźajsinhdźi Randźitsinhdźi, maharadża z Nawanagaru, który powołał obozy dla polskich sierot koło Jamnagaru, de facto adoptując aż 200 polskich dzieci.

Martyrologia duchowieństwa

Wśród zamordowanych przez NKWD było wielu duchownych, w tym kapelani wojskowi. Jednym z najbardziej symbolicznych przypadków był ks. płk Kazimierz Suchcicki, który po służbie w Komorowie trafił do Katynia, gdzie zakończył życie.

Również kapłan prawosławny - ks. Szymon Fedorowicz - zginął w Katyniu, choć miał możliwość ucieczki. Jego trzej synowie walczyli i zginęli za Polskę: jeden w dywizjonie bombowym RAF, dwóch w Armii Krajowej.

Propaganda i kłamstwo katyńskie

Mierzwiński szczegółowo opisał działania propagandowe ZSRR, które próbowały przerzucić winę za zbrodnię katyńską na Niemców. Pokazał dokumenty, podpisy Stalina i członków Biura Politycznego, raporty z pracy komisji sowieckich, sfabrykowane dokumenty, podstawione gazety z roku 1943 umieszczane w mundurach ofiar. Kontrastował je z działaniami Międzynarodowej Komisji Lekarskiej oraz pracą Polskiego Czerwonego Krzyża.

Warto pamiętać, że nie wszystkie zbrodnie zostały jednoznacznie udokumentowane. Istnieje tzw. Białoruska Lista Katyńska, która wciąż nie została ujawniona przez reżim Łukaszenki. Istnieje podejrzenie, że tysiące oficerów i cywilów mogły zostać zamordowane w Kuropatach - lesie na obrzeżach Mińska.

Pamięć i obowiązek

Prelekcja zakończyła się refleksją o konieczności pamiętania i działania. Nie tylko instytucjonalnie, ale lokalnie - przez rodziny, nauczycieli, młodzież. Jak podkreślał Andrzej Mierzwiński, tylko znając imiona i nazwiska możemy naprawdę oddać cześć ofiarom i zbudować most pamięci dla przyszłych pokoleń.

"Nie tylko Katyń" nie był jedynie wykładem historycznym, to apel o pamięć i odpowiedzialność. Historia nie kończy się w podręcznikach - ona żyje w archiwach, opowieściach, wspomnieniach i lokalnych bohaterach. Katastrofa II wojny światowej, zbrodnia katyńska i losy ostrowian to nie zamknięty rozdział, ale echo, które wciąż domaga się prawdy, uczciwości i godnego wspomnienia.

Spotkanie odbyło się 22 maja 2025 w Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Marii Dąbrowskiej w Ostrowi Mazowieckiej.